Deniz çayırları dünya genelinde çok geniş alanda yayılım gösteren, deniz diplerinde kök, gövde ve yaprak biçiminde şekillenmiş, kökleriyle deniz dibine (sediment) tutunarak yaşayan ve güneş ışınlarının yardımıyla fotosentez yaparak kendi besinini üretebilen çiçekli bitkilerdir. Fotosentez sayesinde denizlerde oksijen ve besin kaynağı olmasının yanı sıra Deniz çayırları, yumurtasını bu bitkilere bırakan birçok balık türü için de önemli yumurtlama alanlarıdır. Deniz çayırlarının oluşması ve gelişmesi çok uzun yıllar almaktadır. Bilimsel çalışmalar, Deniz çayırlarını yapay olarak, ekimle çoğaltma konusunda başarı sağlanamadığını göstermiştir.
Akdeniz Havzası'nda Deniz çayırı türlerini yoğun olarak Posidonia oceanica, Cymodocea nodosa ve Zostera noltii temsil etmektedir.
Posidonia oceanica, Akdeniz'e endemik bir türdür. Bir metreden kırk metreye kadar uzanan derinliklerdeki temiz sularda, kayalıklarda ve kumlu tabanlarda büyüyerek geniş Deniz çayırları oluşturan bu türün, son zamanlarda kıyılarımızdaki yayılım alanı ortalama 10-30 metre derinliğe kadar gerilemiştir.
Posidonia oceanica sadece denizel ekosistemde yaşayabilen bir türdür, nehir ağızlarında veya tuzlu bataklıklarda bulunmaz. Geniş ve kalıcı kök yumrulara (rizomlara) sahip, büyük, yavaş büyüyen bir Deniz çayırıdır. Yoğun yeşil çayırlar oluştururlar ve yaz aylarında yaprakları 1 metreye kadar uzayabilir. Eski yapraklar yıl boyunca dökülür, ancak özellikle sonbaharda dökülme yoğunlaşır. Deniz çayırlarının yoğunluğu sığ sularda maksimum seviyededir ve derinlik arttıkça üstel olarak azalır.
Posidonia oceanica çayırlarının geniş enlem aralığındaki dağılımından, nispeten geniş bir sıcaklık aralığını desteklediği söylenebilir. Bu konuda gerçekleştirilmiş deneyler olmasa da, enlem dağılımından bitkinin yaklaşık 10°C ile 29°C arasındaki sıcaklıkları tolere ettiği anlaşılabilir.
Posidonia oceanica’nın fotosentez gerçekleştirebilmesi için ışık geçirgenliği kritik bir değişkendir; bitkinin hayatta kalması için saydam, oligotrofik ve oksijenli sulara ihtiyacı vardır. Dikey dağılımı ise ışıkla sınırlıdır. Ayrıca ‰33-39 arasında dar bir tuzluluk aralığında yaşayabilen Posidonia oceanica’nın Doğu Akdeniz Havzası popülasyonlarının, daha yüksek tuzluluk oranında yaşaması da olasıdır.
Deniz çayırları, köklerini deniz dibine bağlanmak ve besin alımı yapmak için kullanır. Sedimentler nispeten anoksik olmalıdır. Kayalık veya kumlu tabanlarda büyüyebilir. Çamurlu tabakalar ise bu bitkinin büyümesi için uygun değildir çünkü Deniz çayırları kendini zemine bağlayamaz, ayrıca su büyüyemeyeceği kadar bulanıktır. Bu bağlamda, sedimentasyon ve erozyon dengesi çayır gelişimini büyük oranda sınırlar. Dalga etkisi de başka bir önemli kriterdir: Sığ koylarda, Deniz çayırları su yüzeyine kadar büyüyebilir ve sahil resifleri oluşturur ancak açık kıyılarda genellikle yüzeyin birkaç metre altında büyümeye başlarlar.
Ekosistemdeki bazı türlerin varlığı ise Deniz çayırlarının bozulmasına neden olabilir: Epifit alglerin aşırı büyümesi ve özellikle filamentöz alglerin (Ectocarpales ve Crysophyceae) çayır üzerinde yoğun mukus tabakaları oluşturması, su ötrofikasyonu ve hidrodinamiğin azalmasıyla ilişkilidir. Yeşil alglerden Caulerpa spp, özellikle tortunun organik madde ile zenginleştiği bölgelerdeki seyrek çayırları istila eder. Yatak besin girişleri çok yoğun olduğunda, deniz kestanesi popülasyonu (normal yoğunluk: 0-5 deniz kestanesi/m²) fazlasıyla büyüyebilir (30 deniz kestanesi/m²'ye ulaşabilir) ve kayalık zeminlerin yakınında yetişmiş çayırlarla aşırı beslenerek Posidonia oceanica yapraklarını tüketirler. İstilacı uzun dikenli deniz kestanesi Diadema setosum da Posidonia oceanica yaprakları üzerinde aynı etkiye sahiptir. Dolayısıyla, sayılarının aşırı artışı durumunda istilacı rol üstlenip yaprak, hatta habitat kayıplarına neden olabilirler..
Deniz Çayırları Habitatında Yaşayan Türler
Posidonia oceanica’nın yapraklarında dikkat çekici ve karmaşık bir epifitik topluluk yaşar. Bu topluluk içerisinde mikro ve makro algler olarak tanımlanan 94'ten fazla tür vardır. Hidroidler gibi sabit hayvanların 44'ten fazla türü tanımlanmıştır ve 90'dan fazla türde biriken bryozoan bulunmuştur; bunlar aynı zamanda yaprak epifit topluluğunun yaygın bir bileşenidir. Dünya Doğayı Koruma Birliği (IUCN)’nin yayınladığı Kırmızı Listede “Kritik Derecede Tehlike Altında” (CR) statüsünde olan büyük yelpaze midyesi Pinna nobilis’in varlığı (filtre beslenme alışkanlıkları, uzun ömürleri ve yavaş büyümeleri nedeniyle) çayırlar içindeki su kalitesi ve mekanik stabilite konusunda iyi bir göstergedir.
Kök yumrularında, düşük ışık yoğunluğuna adapte olmuş 70 farklı alg türü (çoğunlukla kırmızı algler) kolonileşir. Posidonia oceanica çayırlarında en bol fauna grubu olarak 185 yumuşakça ve 120 kabuklu hayvan türü (kopepod, dekapod ve amfipod) bulunmaktadır. Polychaeta, çayırlar içinde çok yaygındır ve 180'den fazla çeşidi tanımlanmıştır. Kök yumrunun alt tabakasında bol miktarda sünger bulunur (15'ten fazla tür). Ayrıca sediment filtreleyici olarak önemli bir ekolojik rol oynayan 16 Deniz hıyarı türüne de ev sahipliği yapar.
Deniz çayırları, balık türlerinin kendilerini koruması için sığınak alanı sağlar. Birçok balık türü, yetişkinliğe erişene kadar Deniz çayırlarında yaşar. Otobur yeşil kaplumbağa Chelonia mydas da Deniz çayırları ile beslenir.
Deniz Çayırları Neden Önemlidir?
Dünyadaki bütün bitki habitatları içerisinde en fazla karbon depolama özelliği, 2000 ton/ha ile Deniz çayırlarına aittir. Posidonia oceanica birincil üretim açısından en önemli Deniz çayırı türüdür ve Akdeniz’e özgü endemik bir tür olarak yalnızca Ege ve Akdeniz kıyılarında bulunmaktadır. Varlıkları temiz denizlerin göstergesi niteliğindedir. Dünya Doğayı Koruma Birliği (IUCN)’nin yayınladığı Kırmızı Listede ‘Düşük Riskli’ (Least Concern) statüsünde olmasına karşı türün popülasyonu azalma eğilimindedir.
Deniz çayırları, kıyı sularını oksijenlendirir ve çayırların üstündeki atmosfere net oksijen salınımı yapar. Kök yumrularının kuvvetli liflerinin ve köklerin yavaş çürümesi nedeniyle, resif yapısı ve yatakları uzun vadeli bir karbon depolama alanı olarak işlev görür. Yapraklar ve kök yumruları, sabit türler için yüzey alanını artırır ve hareketli türlere sığınak olur, bu da çeşitli toplulukların yaşamını sürdürmesini sağlar. Posidonia oceanica yatakları, birçok ticari tür için fazlasıyla değerli olan üreme alanları olarak öne çıkar.
Mavi Karbon, okyanuslar ve kıyı ekosistemleri tarafından yakalanan karbondur. Posidonia oceanica, karbon yakalamada önemli bir rol oynar. Deniz çayırları, yerel ölçekte de işlev görerek besin döngüsü, sediment stabilizasyonu ve dalga yüksekliğinde azalma sağlar, bu da kıyıyı fırtına hasarından ve bozulmalardan korumaya yardımcı olur. Küresel ölçekte Deniz çayırları, atmosferden karbondioksitin uzaklaştırılması ve ardından organik karbonun sedimentlerde depolanması yoluyla iklim değişikliğini hafifletmeye yardımcı olur. Akdeniz'deki Posidonia oceanica çayırları, geniş alanı ve yataklarında depolanan büyük miktardaki organik karbon nedeniyle küresel ölçekte önem taşımaktadır.
Deniz çayırları koruma altında mı?
Akdeniz’deki Deniz çayırı habitatlarının %90’ı tahrip olmuş durumdadır. Sualtı yaşamı için bu denli büyük bir öneme sahip olan Deniz çayırlarının, teknelerin demirlemesi ve taraması, deniz suyu sıcaklığının değişmesi, istilacı yosun türleri (Caulerpa taxifolia vb.), balık çiftliklerindeki aşırı yemleme, kıyıların bozulması (yapılaşma, yol, marina, liman yapımı vb), yazlık konut ve sitelerdeki mülk sahiplerinin yüzerken rahatsız oldukları gerekçesiyle bu bitki topluluklarını temizlemeleri, hayalet ağlar, deniz çöpleri, özellikle de turizm ve balıkçılık kaynaklı atıkların sonucu olarak su yüzeyinin kaplanması yüzünden ışığın Deniz çayırlarına ulaşamaması gibi sebepler de azalmayı hızlandırmaktadır.
Deniz çayırlarını tehdit eden unsurlar nelerdir?
- Teknelerin demirlemesi
- Dip trol avcılığı
- Sedimentasyon
- Erozyon
- Ötrofikasyon (Deniz suyu ve sediment)
- Tuzluluk artışı (Su arıtma tesisleri)
- Yabancı alg türleri ve yabancı otobur türler
- İklim değişikliği (Deniz suyu sıcaklığı)
- Deniz kirliliği (plastik, balast suyu, kentleşme vb.)
- Kıyı tahribatı
- Turizm baskısı (yapay plajlar, derinleştirme, marina ve liman inşaatı vb.)
Deniz çayırlarının korunması için neler yapılabilir?
- Dip trol avcılığı ve diğer yasadışı avcılık faaliyetlerine karşı Deniz çayırlarının korunması
- Çapa atmayı önlemek için mapa/şamandıra sistemlerinin kurulması.
- Deniz çöplerinin yönetimi (atık su arıtma sistemleri dahil).
- İstilacı ve yabancı türlerin kontrolü ve bunlarla mücadele için harekete geçme.
- Organik madde girişini önleme.
- Ekosistem restorasyonu eylemleri (Örn. Balıkçılığa Kapalı Alanlar).
- Deniz çayırları alanlarının izlenmesi.
- Düzenleme ve uygulama.
Akdeniz Koruma Derneği olarak neler yapıyoruz?
Akdeniz Koruma Derneği, Posidonia oceanica türünün dağılım ve gelişimini tespit edebilmek için izleme istasyonları kurmaktadır. Hayalet ağ temizlik çalışmaları ile, Deniz çayırlarının üzerini kaplayarak ışık ve oksijen geçirgenliğini azaltan balıkçılık av araçları ve diğer katı atıkların bu habitattan uzaklaştırılmasını sağlanmaktadır. Bununla birlikte Deniz çayırlarının (Posidonia oceanica) kökleri aracılığıyla kum zeminde depoladığı karbon miktarlarını araştırmaktadır. Deniz Koruyuculuğu Sistemi ile Deniz Koruma Alanları içerisindeki Deniz çayırları yataklarında tekneleri çapa atmamaları için uyarmaktadır. Yürüttüğü farkındalık çalışmalarıyla tür hakkında bilginin artmasını amaçlamaktadır.
Video
Kaynakça:
Akçalı, B., Kaboğlu, G., & Güçlüsoy, H. (2019). A review on Posidonia oceanica (Linnaeus) Delile coverage along the Turkish coasts until 2019. Journal of the Black Sea/Mediterranean Environment, 25(1).
Pergent-Martini C., Rico-Raimondino V. & Pergent G. 1994. Primary production of Posidonia oceanica in the Mediterranean Basin. Marine Biology 120: 9–15.
Monnier, B., Pergent, G., Mateo, M. Á., Clabaut, P., & Pergent-Martini, C. (2022). Quantification of blue carbon stocks associated with Posidonia oceanica seagrass meadows in Corsica (NW Mediterranean). Science of The Total Environment, 838, 155864.
Pergent-Martini C., Pasqualini V., Pergent G. & Ferrat L. 2002. Effect of a newly set up wastewatertreatment plant on a marine phanerogam seagrass bed - A medium-term monitoring program. Bulletin of Marine Science 71: 1227-1236.
Pasqualini V., Pergent-Martini C., Clabaut P. & Pergent G. 1998. Mapping of Posidonia oceanica using aerial photographs and side scan sonar : application off the Island of Corsica (France). Estuarine, Coastal and Shelf Science 47: 359-367.
Díaz-Almela E. & Duarte C.M. 2008. Management of Natura 2000 habitats. 1120 *Posidonia beds (Posidonion oceanicae). European Commission
Marbà, N., Díaz-Almela, E., & Duarte, C. M. (2014). Mediterranean seagrass (Posidonia oceanica) loss between 1842 and 2009. Biological Conservation, 176, 183-190.
Pergent-Martini, C., Pergent, G., Monnier, B., Boudouresque, C. F., Mori, C., & Valette-Sansevin, A. (2021). Contribution of Posidonia oceanica meadows in the context of climate change mitigation in the Mediterranean Sea. Marine Environmental Research, 165, 105236.
Abadie, A., Pace, M., Gobert, S., & Borg, J. A. (2018). Seascape ecology in Posidonia oceanica seagrass meadows: Linking structure and ecological processes for management. Ecological Indicators, 87, 1-13.
Montefalcone, M. (2009). Ecosystem health assessment using the Mediterranean seagrass Posidonia oceanica: a review. Ecological indicators, 9(4), 595-604.
RAC/SPA - UNEP/MAP, 2014. Field Manual for Monitoring of Posidonia oceanica Seagrass Meadows (Posidonia Meadows). By Prvan M., Jakl Z. and Guala I. Ed. RAC/SPA - MedMPAnet Project, Tunis. 12 pages.
Proje Galerisi
